पक्लिहवा बाँध : नेपालको सधैंको पीडा, भारतको स्थायी लाभ

रुपन्देही — नेपालको भैरहवा नजिकै, नेपाल–भारत सीमामा अवस्थित पक्लिहवा बाँध वर्षौंदेखि सीमापार तनाव र स्थानीय पीडाको स्थायी स्रोत बनेको छ। बाँधले भारतलाई सिँचाइ सुविधा दिन सफल भएको भए पनि, नेपाली भूभागमा डुबान, खडेरी र वातावरणीय समस्याको सृजना गरिरहेको स्थानीयवासीहरू बताउँछन्।

वर्षामा बाँध बन्द — नेपाल जलमग्न वर्षायाममा जब नेपालमा भारी वर्षा हुन्छ, भारत डुबानको डरले बाँध बन्द गर्छ। बाँध बन्द गरिँदा नदी किनारका नेपाली गाउँहरू डुबानमा पर्छन्, खेतबारी जलमग्न हुन्छन्, र दर्जनौं परिवार विस्थापित हुन्छन्। तिलोत्तमा, ओमसतिया, र सिद्धार्थनगर नगरपालिकाका बासिन्दाले हरेक वर्षको बर्खामा यो समस्या खेप्नुपर्छ।

गर्मीमा बाँध खुला — नेपाल सुक्खा गर्मीमा भने भारतको खेत सिँचाइका लागि बाँध खोलिन्छ, जसले भारतलाई फाइदा त पुर्‍याउँछ तर नेपालतर्फ पानीको अभाव पैदा हुन्छ। सिँचाइ अभावका कारण कृषकहरूको उत्पादन प्रभावित हुने गरेको छ। धान, गहुँ, तरकारी खेतीमा सिँचाइ नहुँदा ग्रामीण अर्थतन्त्रमा प्रत्यक्ष असर परेको छ।

सहमति नभएको बाँध — एकतर्फी सञ्चालन यो बाँधको प्रशासनिक नियन्त्रण भारत पक्षसँग रहेको र नेपालसँग सहमतिको अभाव रहेको स्थानीय तहका जनप्रतिनिधिहरूको भनाइ छ। उनीहरूका अनुसार नेपालले आवश्यक पानी, सिँचाइ सुविधा वा डुबान व्यवस्थापन कुनै पनि पक्षमा न्यायपूर्ण भागीदारी पाएको छैन।

पर्यावरणीय संकट थपिंदै पानीको प्रवाहमा नियन्त्रणमात्र नभई औद्योगिक फोहर, प्लास्टिक, र घरायसी फोहोरले पक्लिहवा नदी क्षेत्र अत्यधिक प्रदूषित बन्दै गएको छ। जल प्रदूषणको असर स्थानीय बोटबिरुवा, माछा र पशुपन्छीको जैविक विविधतामा देखिन थालेको छ। युट्रोफिकेसनका कारण जलाशयहरूमा अल्गीको अत्यधिक वृद्धि भई जलाशय मर्ने खतरा समेत बढेको छ।

के हो समाधान ? विशेषज्ञहरूका अनुसार अबको समाधान यस्तो हुनुपर्छ:

नेपाल–भारतबीच उच्चस्तरीय वार्ता गर्दै बाँध व्यवस्थापनमा समान सहभागिता सुनिश्चित गरिनुपर्छ।

स्थानीय सरकार र बासिन्दाहरूको आवाज समावेश गर्ने ढाँचा निर्माण गरिनुपर्छ।

फोहर व्यवस्थापन र नदी सरसफाइमा साझा योजना लागू गरिनुपर्छ।

डिजिटल प्रविधिको प्रयोग गर्दै बाँधको खोलाबन्दबारे समयमै सूचना प्रवाह गरिनुपर्छ।

निष्कर्ष पक्लिहवा बाँध भारतको सिँचाइको सहारा बनेको छ भने, नेपालको लागि पीडाको प्रतीक। यदि दुबै देशले बराबरीको भावना र संयुक्त उत्तरदायित्वमा आधारित नीति अपनाए, यो बाँध समृद्धि र सशक्त सीमापार सम्बन्धको मोडल बन्न सक्छ। अन्यथा, यो बाँध वर्षौंदेखि जस्तै नेपालका किसानहरूका आँसु बगाउने स्रोत बन्नेछ।